مال‌ها، یا مجتمع‌های بزرگ خرید و سرگرمی، با مراکز خرید سابق و پاساژها حداقل یک تفاوت اساسی دارند؛ این مراکز صرفاً مرکزخرید نیستند، بلکه با تجمیع کامل عناصری که یک شهروند برای خرید و پر کردن اوقات فراغت نیاز دارد، به او امکان می‌دهند که با خودروی شخصی به‌راحتی وارد مجتمع شده، پارک کند، به خرید انواع نیازها بپردازد، از همه امور رفاهی بهره‌مند شود، خود و افراد خانواده را سرگرم کند و بدون اینکه برای رفع نیازهای دیگرش نیاز به خروج از مجتمع و سرگردانی در یک شهر شلوغ و پرترافیک داشته باشد، یا از گرمی و سردی هوا رنج ببرد، ساعت‌های طولانی را در این مجتمع‌ها پرسه بزند، خرید کند و به تفرج بپردازد. سرگرمی‌ها بخش ضروری و مسلّم مال‌های جدیدند. این سرگرمی‌ها طیف وسیعی را شامل می‌شوند: از سینما و تئاتر گرفته تا کتابفروشی، شهر بازی، تم‌پارک و سرگرمی‌های دیجیتال و تعاملی. در این میان، تم‌پارک‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند. شهر‌بازی‌ها‌ی داخلی (indoor amusement parks) تقریباً در همه مراکز خرید وجود دارند و غالب آنها هم به یک شکلند. آنچه به تمایز مراکز تفریحی در مال‌ها کمک می‌کند، تم‌پارک‌ها هستند. تم‌پارک‌ها که به «پارک‌های موضوعی» ترجمه شده‌اند، قابلیتی بی‌پایان در طراحی هدفمند پارک‌های تفریحی به وجود آورده‌اند. تفاوت تم‌پارک‌ها با شهر بازی‌ها در داشتن یک داستان و عنصر یکپارچه‌کننده در دل آنهاست. این تم‌پارک‌ها بر دوگونه‌اند:
- تم‌پارک‌های رومایه: تم‌پارک‌هایی که ظاهر آنها یک داستان را روایت می‌کند یا شبیه چهره‌های یک داستان آشنا، شخصیت‌های یک انیمیشن یا فیلم سینمایی یا تلویزیونی است، اما داخل آنها همان وسایل شهر بازی شناخته‌شده است. بسیاری از تم‌پارک‌هایی که می‌شناسیم از این قبیلند، مثل اروپا پارک در آلمان یا اسفانبول در استانبول؛
- تم‌پارک‌های تومایه: تم‌پارک‌هایی که علاوه‌بر ظاهر آنها، درونمایه و موضوع‌شان هم متناسب با داستان یا شخصیت‌های مربوط به داستان‌های آشناست. مثل پارک‌های علمی که هیومن‌پارک در موزه دارآباد، باغ علم کودک در باغ کتاب کودک و شهر مشاغل در برج میلاد از جمله آنها هستند.
اگر تم‌پارک‌های رومایه صرفاً سرگرمی را هدف می‌گیرند، تم‌پارک‌های تومایه همزمان به آموزش و یادگیری هم توجه می‌کنند. در واقع این تم‌پارک‌ها، پارک‌های edutainment نامیده می‌شوند. اگر آموزش را به دو دسته رسمی و غیررسمی تقسیم کنیم، آموزش‌های غیررسمی مشترکاتی دارند که در یک کلام در edutainment خلاصه می‌شوند. سرگرمی (Entertainment) به عنوان عنصری غیرقابل تفکیک در آموزش (Edutainment) در نظر گرفته می‌شود و تعامل (Interaction) و دست ورزی (Hands- on) جای تماشاچی بودن و گوش کردنِ صرف را می‌گیرد.
شکل 1: مرکز علم تکنوراما، زوریخ، سوئیس
1. مراکز و موزه‌های علم
مراکز علم (Centers Science)، زیرشاخه موزه‌های علم (Science Museum) طبقه‌بندی می‌شوند. مراکز علم در مقایسه با موزه‌های علم کوشیده‌اند از بار آموزش مستقیم در این مراکز بکاهند و مقدار زیادی سرگرمی به آن تزریق کنند. در موزه‌های علم معمولاً امکان تجربه و لمس مستقیم اشیای موزه‌ای وجود ندارد، در حالی که در مراکز علم، دستگاه‌ها در دسترس بازدیدکننده قرار دارند و به گونه‌ای طراحی شده‌اند که افراد بتوانند با آنها تعامل داشته باشند و با آنها بازی یا آزمایش کنند.
اولین مرکز علم جهان در سال 1888 در برلین، پایتخت آلمان بنا شد. این مرکز اورانیا نام داشت. اما مراکز علم از این نوع که امروزه با آنها سروکار داریم از دهه 1960 میلادی و به طور خاص از امریکا سربرآوردند. در 1969 مرکز علم اکسپلورتوریم در سان‌فرانسیسکو توسط مارک اپنهایمر تأسیس شد که امروزه الگوی اغلب مراکز علم جهان است و به ادعای این مرکز، 80درصد مراکز علم جهان از روی این مرکز علم گرته‌برداری کرده‌اند. در واقع این مرکز علم با تدوین و انتشار کتاب مخصوصی که کلیه دستگاه‌ها را بر اساس تجربه مخاطب، محتوای علمی و مختصات فنی دسته‌بندی کرده، برای خود نقشی پیشتازانه فراهم آورده است. انجمن بین‌المللی مراکز علم، تعداد اعضای خود را حدود 700 مرکز علم اعلام می‌کند. ولی به طور حتم، تعداد این مراکز فراتر از 1000 است و اخبار و مشاهدات نشان می‌دهد این روند با سرعت در اقصی‌نقاط جهان ادامه دارد و در برخی مناطق جهان شروع نشده است. مثلاً در شمال آفریقا، تنها مصر و تونس مرکز علم دارند. در خاورمیانه، کویت، اردن، فلسطین، ترکیه و عربستان دارای مراکز علم ثبت و اعلام‌شده هستند. ایران به رغم داشتن مرکز علم در تهران و مشهد، هنوز در فهرست دارندگان مرکز علم در منطقه و جهان وارد نشده است. با افزودن دو مرکز علم جذاب و نسبتاً بزرگ در باغ کتاب تهران، امروزه تهران را می‌توان یکی از پایتخت‌های مهم منطقه در زمینه مراکز علم به شمار آورد. با توجه به آمار تعداد بازدیدکننده در کشورهای منطقه و حتی بسیاری از کشورهای اروپایی، مراکز علم باغ کتاب تهران را می‌توان یکی از پرشمارترین مراکز علم منطقه به شمار آورد. تنها انجمن منطقه‌ای مراکز علم که ایران در محدوده آن قرار می‌گیرد و می‌تواند عضو اصلی شود و در آن نقش‌آفرینی کند، نیمز (NAMES) است؛ انجمن مراکز علم شمال آفریقا و خاورمیانه که در حال حاضر، مدیریت آن در اختیار اردنی‌ها و مصری‌هاست و اعضای آن را ترکیه، عربستان، فلسطین، اردن، کویت، دوبی، تونس و مصر تشکیل می‌دهند. نیمز با همکاری اکسایت و همراهی کشورهای اروپایی حاشیه دریای مدیترانه، سه سال است که تابستان هر سال مدرسه‌ای تابستانی تشکیل می‌دهد که در آن اعضای این انجمن و انجمن اروپایی، تجربیات و آموخته‌های خود را در قالب کارگاه‌های آموزشی در اختیار یکدیگر قرار می‌دهند. اولین دوره مدرسه تابستانی در سال 2013 در گرانادای اسپانیا، دومین دوره در سال 2015 در اسکندریه مصر و سومین دوره در سل 2017 در ناپل ایتالیا برگزار شد و قرار است دوره بعدی در پایتخت اردن در سال 2019 برگزار شود. باغ کتاب تهران به‌عنوان مجموعه‌ای که دو مرکز علمی مدرن در خود جا داده است، تنها مرکز علم ایرانی بود که در سومین مدرسه تابستانی شرکت کرد و مقدمات عضویت رسمی در اتحادیه منطقه ای مراکز علم را طی نمود. تجربه ایجاد مرکز علم در باغ کتاب تهران با کمک شرکت های داخلی و خارجی، انباشتی از تجربه طراحی و اجرای مراکز علم در کشور فراهم آورده است که می تواند در گسترش استاندارد مراکز علم در کشور نقش کلیدی بازی کند.
شکل 3: کیدزانیا (شهر مشاغل)، دوبی
2. پارک‌های موضوعی
برعکس، پارک‌های بازی (Amusement Parks)، تلاش کرده‌اند بار آموزشی خود را تقویت کنند. پارک‌های موضوعی (Theme Parks) و شهرهای مشاغل (Job Parks) از جمله این پارک‌ها هستند. در شهرها یا پارک‌های مشاغل، بچهها در یک فرآیند بازی‌گونه، فرآیند انجام یک شغل جدی را از ابتدا تا انتها تجربه می‌کنند. آنها مزد می‌گیرند و با دستمزد خود خرید می‌کنند و هرجا نیاز به پول داشتند، یک بار دیگر شغل مورد علاقه خود را انجام می‌دهند. پارک‌های موضوعی هم، به جای چیدن وسایل بازی در یک محیط بسته یا باز، در قالب یک داستان و شخصیت‌های شناخته‌شده کودکانه (اغلب بر اساس کارتون‌ها و فیلم‌های سینمایی معروف) بچهها را درگیر یک داستان یا یک موضوع آموزشی (مثلاً حفظ محیط زیست) می‌کنند تا بچهها ضمن اینکه غرق بازی می‌شوند مهارت‌های مفیدی هم بیاموزند.
پارک‌های موضوعی سریع‌‌ترین رشد را در میان انواع پارک‌ها و شهر بازی‌ها دارند. این پارک‌ها هرکدام یک داستان دارند و حول یک مفهوم تمرکز یافته‌اند. بعضی حول و حوش شخصیت‌های داستان یا فیلم یا مجموعه تلویزیونی و کارتون، مثل یونیورسال استودیوی هالیوود یا بالیوودلندِ دوبی، بعضی با درونمایه یک ویژگی یا صفت از قبیل سرعت، مثل فراری‌لند ابوظبی، بعضی با مفهوم مرکزی ایجاد یک جهان کوچک، مثل مادورادوم لاهه یا گلوبال ویلیج دوبی و... شکل گرفته‌اند. بر اساس آمارهای مرکز جهانی شهر بازی‌ها و پارک‌های موضوعی، رشد پارک‌های موضوعی از سال 2010 تا 2020 به دو برابر افزایش می‌یابد. تحول جدید پارک‌های موضوعی، مجتمع شدن آن هاست. مثلاً سنتوزای سنگاپور ترکیبی از انواع پارک‌های موضوعی در یک جزیره است. مساحت این پارک‌های موضوعی گاهی به بیش از یک میلیون مترمربع می‌رسد. مثلاً یونیورسال استودیوی هالیوود با 6/1 میلیون مترمربع سالانه هشت میلیون نفر را پذیرش می‌کند. در این بخش، نگاهی گذرا داریم به پارک‌های موضوعی که ظرف سه سال گذشته مورد بازدید قرار گرفته‌اند.
شکل 4: باغ علم کودک، باغ کتاب تهران
3. اقتصاد پارک‌های موضوعی و مراکز علم
امروزه پارک‌های موضوعی و مراکز علمی از انگیزه‌های اصلی برای سفر به مقاصد گردشگری محسوب می‌شوند و می‌توانند به عنوان هسته اصلیِ محصول گردشگری در نظر گرفته شوند. این پارک‌ها به عنوان منابع و جاذبه‌های دائمی گردشگری برای لذت، تفریح، سرگرمی و آموزش بازدیدکنندگان طراحی و مدیریت می‌شوند. این جاذبه‌های گردشگری به دلیل پرداخت هزینه، مصنوعی بودن، مجزا و مستقل بودن و نیاز به سرمایه‌گذاری بالا، از دیگر جاذبه‌های گردشگری متمایز می‌شوند. بنا به گزارش انجمن جهانی پارک‌های موضوعی، سرعت رشد سهم هزینه‌کرد افراد در پارک‌های موضوعی از سال 2012 از سرانه درآمد جهانی عبور کرده و تا سال 2020 به بیش از دو برابر سال 2010 خواهد رسید. یعنی اگر در سال 2010 هر نفر در سال 100 دلار برای رفتن به پارک‌های موضوعی هزینه می‌کرد تا سال 2020 به بیش از 200 دلار خواهد رسید. بنا به همین گزارش، جمعیتی که در سال 2010 به پارک‌های موضوعی می‌رفتند 830 میلیون نفر بود که در سال 2020 به یک میلیارد و 200 میلیون نفر خواهد رسید. همچنین جمع هزینه مردم برای پارک‌های موضوعی در سال 2010 حدود 28 میلیارد و 700 میلیون دلار بود که در سال 2020 به 58 میلیارد دلار خواهد رسید؛ یعنی دوبرابر خواهد شد.
شکل 5: رؤیا پارک، موزه دارآباد، تهران
4. مراکز علم و پارک‌های موضوعی ایران
پیش از این، دو شهر بازی تهران و ارم، بزرگترین مراکز تفریحی تهران و کشور بودند. شهر بازی تهران سال 1385 برای توسعه و تکمیل شبکه بزرگراهی تعطیل و تخریب شد. شهرهای بازی و پارک‌های موضوعی، همگام با رشد سریع جمعیت در سال‌های بعد از انقلاب، نتوانستند راه بیایند و امروزه تهران، نه تنها همان دو پاک تفریحیِ قبلی را ندارد، بلکه هنوز شهر بازی‌ها و پارک‌های موضوعی بزرگی در ابعاد آنها ندارند. بزرگترین پروژه پارک موضوعی تهران، هزار و یک شهر است که در نیمه‌های راه متوقف شده است. چند مرکز و موزه علم در سال‌های اخیر شروع به کار کرده‌اند: «موزه علوم و فناوری» وزارت علوم، «موزه علوم» دارآباد، «گنبد آسمان نما»، و اخیراً دو مرکز علم کودک و نوجوان مدرن در باغ کتاب تهران، مهمـترین پروژه‌های مربوط به موزه‌های علم را تشکیل می‌دهند. در مشهد هم مرکز علم پروفسور بازیما از اوایل سال 1395 شروع به کار کرده است. در زمینه پارک‌های موضوعی نیز پروژه‌های کوچک و اندکی در تهران و شهرهای بزرگ به بهره‌برداری رسیده است. سرزمین لی‌لی‌پوت در شرق تهران و شهر بازی بیلینو در بوستان نهج‌البلاغه دو پارک موضوعی با محوریت آموزش مشاغلند. در مشهد نیز کارالند با الگوگیری از کیدزانیا مجموعه کوچکی در یکی از مراکز خرید در سال 1396 راه‌اندازی کرده است. ژوراسیک پارک تهران را نیز می‌توان در ردیف پارک‌های موضوعی قرار داد. پارک نجوم زنجان و پارک در حال احداث «نجوم و فضای ایران» در کاشان از جمله دیگر پارک‌های موضوعی در حوزه نجوم و فضا هستند. شیوع زندگی آپارتمانی، نبود فضای کافی برای تفریحات ایمن و سالم در سطح شهر، لزوم یادگیری و کسب مهارت‌های اجتماعی، عواملی هستند که در کنار منافع اقتصادی، گسترش این فضاها را ضروری می‌سازند.
تجربه راه‌اندازی باغ کتاب تهران به عنوان یکی از بزرگترین پروژه‌های سرگرمی‌های علمی و فرهنگی در ایران، نگارنده را برانگیخت تا ظرفیت‌ها و تجربه‌های آزموده و دیده خود را در قالب این گزارش اجمالی تجمیع کند تا مدیران و سرمایه‌گذاران خصوصی و دولتی را با امکانات موجود در داخل و خارج در زمینه مراکز و موزه‌های علم، پارک‌های موضوعی، و شهرهای مشاغل آشنا کند و توسعه و راه‌اندازی این فضاها را به شکل حرفه‌ای و استاندارد تسهیل کند.
دکتر حبیبی ، دپارتمان راه‌اندازی بخش‌های تفریحی گروه راتا
