آفریقای جنوبی کشوری است بزرگ، با بازاری پیشرفته و پویا و حدود 17 میلیون خانوار و تقریباً 60 میلیون نفر جمعیت، متشکل از نژادها و فرهنگ‌های مختلف با سطوح درآمدی و نیازها و انتظارات متفاوت مصرفکنندگان که در 9 استان این کشور پراکنده شده‌اند. این کشور عضو گروه 20G بهعنوان 20 اقتصاد برتر جهان و همچنین عضو گروه اقتصادهای نوظهور بریکس (BRICS) شامل کشورهای برزیل، هند، روسیه، چین و آفریقای جنوبی است و بهعنوان یک هاب تجاری و مرکز صادرات مجدد و دروازه ورود به بخش بزرگی از بازارهای آفریقا و دارای اقتصادی بسیار رقابتی است. اقتصاد آفریقای جنوبی 19 درصد کل اقتصاد آفریقا، یک‌سوم اقتصاد کشورهای جنوب صحرای آفریقا و تقریباً دوسوم تولید ناخالص داخلی (GDP) جامعه توسعه جنوب آفریقا (SADC) را شامل می‌شود و این امر کشور مذکور را در موقعیت برتری تجاری نسبت به همسایگانش قرار می‌دهد.
بازار خردهفروشی آفریقای جنوبی بوسیله محصولات داخلی و وارداتی تامین می‌شود و شامل ترکیبی از کسبوکارهای خردهفروشی رسمی و غیررسمی متشکل از فروشگاه‌های زنجیره‌ای پیشرفته و مدرن خردهفروشی رسمی مانند وول ورث، چکرز، گیم و پیک ان پی که عمدتاً به مصرفکنندگان با درآمد بالا و متوسط خدمات ارائه می‌کنند، و فروشگاه‌های ترکیبی مانند ماکرو، تا فروشگاه‌های رفاه محله‌ای مانند اسپار، شاپ رایت و فروشگاه‌های خردهفروشی کوچک و متوسط غیررسمی اسپازا که محصولات غذایی و خواربار را در شهرستان‌ها، حاشیه شهرها و جوامع فقیرتر به مصرفکنندگان کم درآمد می‌فروشند، است. اگر چه تعریف خردهفروشی غیررسمی در متون دانشگاهی و بین سازمان‌ها متفاوت است، اما اساساً شامل مشاغل کوچک و ثبت نشده‌ای است که بهعنوان فروشندگان خیابانی یا کسبوکارهای خانگی که در مکان‌های مسکونی ایجاد می‌شوند، معمولاً فاقد مجوزهای تجاری و مجوزهای بهره‌برداری و رویه‌های حسابداری هستند و مالیات بر ارزش افزوده نیز پرداخت نمی‌کنند و اغلب به آن‌ها فروشگاه‌های اسپازا یا تاک می‌گویند.
بر اساس گزارش انجمن مراکز خرید آفریقای جنوبی، این کشور با بیش از 2000 مرکز خرید و حدود 24 میلیون مترمربع فضای فروشگاهی خردهفروشی رسمی، ششمین کشور دنیا از نظر تعداد مراکز خرید و بیستمین بازار خردهفروشی بزرگ در جهان است و جزو کشورهای با سرانه بسیار بالای فضای فروشگاهی است و با توجه به سلطه سوپرمارکت‌ها و هایپرمارکت‌های زنجیره‌ای بزرگ خردهفروشی و ساختار پیشرفته بازار، فروشگاه‌های زنجیره‌ای سهم 80 درصدی را در شبکه توزیع و فروش این کشور دارند. با در نظر گرفتن بازار بسیار رقابتی آفریقای جنوبی و با توجه به فرهنگ خرید مردم، برندهای مختلف فروشگاه‌های زنجیره‌ای همه نوع کالا، شامل کالاهای مصرفی و کالاهای با دوام مانند مواد غذایی، لوازم منزل، مواد شوینده و بهداشتی، لوازم‌التحریر، پوشاک، میوه و سبزیجات و ... را عرضه می‌کنند.
فروشگاه‌های زنجیره‌ای دارای شبکه‌ای از تامین‌کنندگان هستند و فروش به این فروشگاه‌ها در آفریقای جنوبی مانند اکثر کشورهای دنیا به صورت امانی است؛ به این صورت که فروشگاه ۳۰ تا ۴۵ روز پس از تحویل کالا، اقدام به تسویه حساب می‌کند. درمقایسه با بازار ایران می‌توان اظهار داشت؛ گرچه نوع بسته‌بندی و خدمات پس از فروش در آفریقای جنوبی تا حدودی نسبت به ایران متفاوت و توسعه‌یافته‌تر است، اما تشابه تقاضای بسیار زیادی بین دو بازار در اغلب بخش‌ها مثل مواد غذایی، پوشاک، کفش، مبلمان و لوازم منزل و مصالح ساختمانی وجود دارد.
خردهفروشی آنلاین هم سبک جدیدی از خرده‌فروشی‌ای است که هم در بین فروشگاه‌های زنجیره‌ای و هم فروشگاه‌های سنتی رایج و رو به رشد است. در حالی که بر اساس آمارهای موجود در سال 2018 خردهفروشی آنلاین حدود 1.4 درصد کل فروش را شامل می‌شده ولی با توجه به افزایش دسترسی به اینترنت و صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها و تحویل رایگان درب منزل و همچنین رعایت پروتکل‌های بهداشتی در دوران کرونا، در سال 2020 سهم فروش آنلاین با افزایش دوبرابری به 2.8 درصد رسیده و پیش‌بینی شده در سال 2021 به 4.2 درصد افزایش یابد.
با توجه به توزيع ناهماهنگ ثروت و درآمد و نيز تقسيم نامتعادل فرصت‌های شغلی، رفتار مصرفکنندگان که عمدتا تابعی از میزان درآمد آن‌هاست، بسیار متفاوت است. از طرفی کالاهای با کیفیت پایین، مشتریان خاص خود را دارد و از طرف دیگر طبقات درآمدی بالا و متوسط جامعه دنبال خرید کالاهای مرغوب بوده و به برند و خدمات پس از فروش کالاهای با دوام اهمیت بسیار زیادی قائل هستند. طبقات با درآمد بالا عمدتا سفید پوست‌ها و سیاه‌پوستانی هستند که اخیرا قدرت خریدشان افزایش یافته است.
این کشور بهعنوان یک هاب تجاری و مرکز صادرات مجدد و دروازه ورود به بخش بزرگی از بازارهای آفریقا، (از جمله دسترسی به 14 کشور عضو«SADC» با جمعیتی بالغ بر 300 میلیون نفر از طریق حمل‌ونقل زمینی و ریلی) دارای موقعيت جغرافيايی ممتاز و از اهمیت استراتژیک بسیار برخوردار است. با توجه به دارا بودن بخش‌های اقتصادی، مالی پیشرفته و زیرساخت‌های لجستیکی مدرن برای توزیع موثر کالا، 53 درصد تجارت منطقه جامعه توسعه جنوب آفریقا در سال 2019، ریشه در آفریقای جنوبی داشته، که نشان از وابستگی کشورهای منطقه به بازار و بنادر و راه‌ها و مسیرهای حمل‌ونقلی آفریقای جنوبی است و فروشگاه‌های زنجیره‌ای این کشور نیز با استفاده از این موقعیت، شبکه توزیع خود را در بسیاری از کشورهای آفریقایی گسترش داده‌اند.
در مجموع اگر چه کسبوکارهای خردهفروشی در ایران عمدتا به‌صورت سنتی بوده و مراکز خرید و فروشگاه‌های زنجیره‌ای نوپا هستند ولی رشد سریع این‌گونه کسب‌وکارها و استقبال مصرفکنندگان از این‌گونه فروشگاه‌ها حاکی از تغییر فرهنگ خرید مردم و افزایش سهم این‌گونه کسب‌وکارها در بازار خردهفروشی کشور بوده و با عنایت به تجربه موفق سایر کشورها در این حوزه و نقش این‌گونه کسب‌وکارها در آینده بازار و مزایای مختلف بر شمرده شده، به نظر می‌رسد باید با استفاده از تجربه موفق سایر کشورها تلاش شود ضمن فرهنگ‌سازی و بومی‌سازی و معرفی و ترویج این‌گونه کسب‌وکارها، زیرساخت‌های حقوقی و قانونی لازم نیز برای توسعه فعالیت این‌گونه کسب‌وکارها فراهم شود.
دکتر سید مهرداد سیادت‌نسب
کارشناس مسائل اقتصادی
